21 чэрвеня ў Вярхоўным судзе пачаліся спрэчкі бакоў. Публікуем выступленні каманды абаронцаў Віктара Бабарыкі, якія выступалі ў такой чарговасці: Наталля Мацкевіч, Дзмітрый Лаеўскі, Яўген Пыльчанка.
Прамова ў судовых спрэчках абаронцы Наталлі Мацкевіч
У задачы абароны ў адпаведнасці з арт. 9 КПК уваходзіць аспрэчанне абвінавачання і забеспячэнне правоў і інтарэсаў падабароннага В. Д. Бабарыкі. Гэта дапускае працэсуальную палеміку з абвінавачаннем.
Асноўны тэзіс абвінавачання прагучаў па-за гэтай залай суда і яшчэ да таго, як абвінаваўцы пачалі ў працэсе абвяшчаць абвінавачанне. 17 лютага, у дзень пачатку судовага разбору Генеральны пракурор Андрэй Швед, адказваючы на пытанне выдання «СБ. Беларусь сёння» сказаў: «следства праведзенае аб’ектыўна і бесстаронна», «гэта абсалютна карупцыйная справа, чыстай вады крымінальшчына» і назваў абвінавачаных «хабарнікамі» і «нягоднікамі». Пра гэты выказ з пункту гледжання прэзумпцыі невінаватасці скажу пазней. Але такім чынам быў зададзены курс, які бокам абвінавачання не зменены і, мяркую, у сілу іерархічнасці пракуратуры, не мог быць зменены: «абвінавачаныя – нягоднікі, іх дзеянні – крымінальшчына, а следства праведзенае бездакорна».
Дадзеныя тэзісы і ёсць прадмет спрэчкі абароны з працэсуальным апанентам.
Абарона В. Д. Бабарыкі сцвярджае: следства праведзенае неаб’ектыўна, з парушэннем правоў абвінавачаных, яны – не хабарнікі, і гэта справа не ўвойдзе ў гісторыю беларускай юрыспрудэнцыі як карупцыйная справа.
Не будзе разглядацца яно такім чынам міжнароднымі органамі і грамадскасцю. Гэта справа пра тое, як паспяховы кіраўнік паспяховага банка Віктар Бабарыка пайшоў браць удзел у выбарах прэзідэнта Беларусі 2020 г., і ўжо праз месяц пасля пачатку сваёй кампаніі быў узяты пад варту і падпаў крымінальнаму пераследу. Кажучы прававой мовай, гэта справа пра пазбаўленне правоў, пра парушэнне і выпустошванне грамадзянскіх і палітычных, а таксама працэсуальных правоў у дачыненні Віктара Бабарыкі.
Разбіраючы цягам многіх судовых пасяджэнняў элементы пададзенага абвінавачання і доказы, пададзеныя бокам абвінавачання, мы як быццам не заўважалі «слана ў пакоі». Гэты выраз азначае акалічнасць такую важную і відавочную, што недарэчна спрабаваць яе ігнараваць. У гэтай справе «слон у пакоі» –- гэта пытанне матыву крымінальнага пераследу, пра палітычны характар якога заявіў на папярэднім следстве і ў судзе Віктар Дзмітрыевіч Бабарыка, гэта – аснова яго працэсуальнай пазіцыі. І абарона мае намер абгрунтаваць гэту пазіцыю ў прававых катэгорыях.
Матыў крымінальнага пераследу наўпрост звязаны з прадметам судовага разбору і з заданнем суда даць ацэнку пададзеным доказам і вынесці справядлівы прысуд. Дадзеная функцыя правасуддзя не можа быць выкананая ў адрыве ад сацыяльнага кантэксту, у якім быў пачаты і вядзецца крымінальнай працэс. Бо задача крымінальнага закона (як гэта замацавана ў ч. 2 арт. 2 КПК) і крымінальнага працэсу ў цэлым – спрыяць фарміраванню ў грамадстве павагі да правоў і свабод чалавека і грамадзяніна, умацавання справядлівасці.
Апроч таго, ацэнка дапушчальнасці доказаў у цэлым заснавана на тым, наколькі належнай была прававая працэдура, у якой гэтыя доказы атрыманыя, і ці былі забяспечаны правы ўдзельнікаў працэсу.
Прымянімае права
[…]
У Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (арт. 21) устаноўлена: дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзянаў Беларусі, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадуглежданыя міжнароднымі абавязаннямі дзяржавы.
Крымінальна-працэсуальны кодэкс прама замацоўвае, што міжнародныя дамовы Рэспублікі Беларусь, якія вызначаюць правы і свабоды чалавека і грамадзяніна, у крымінальным працэсе ўжываюцца нароўні з дадзеным Кодэксам (ч. 1 арт. 4 КПК).
Таму прымянимым правам у крымінальным працэсе і ў дадзенай справе з’яўляецца не толькі КПК і КК, а таксама прынятыя ў іх тлумачэнне пастановы Пленума Вярхоўнага Суда, але і Міжнародны пакт грамадзянскіх і палітычных правах і прынятыя ў тлумачэнне яго нормаў Заўвагі агульнага парадку Камітэта па правах чалавека, які створаны ў адпаведнасці з Пактам і з’яўляецца органам па кантролю і маніторынгу выканання дзяржавамі – удзельнікамі гэтай міжнароднай дамовы.
Для абароны такі падыход не толькі падымае ўзровень прававой дыскусіі, але і адкрывае магчымасці звароту ў Камітэт па правах чалавека, калі парушэнне правоў, пра якіх мы заяўляем, не будуць выдаленыя ў нацыянальнай прававой сістэме пасля таго, як мы вычарпаем унутраныя сродкі прававой абароны.
Кампетэнцыю Камітэта па правах чалавека прымаць і разглядаць індывідуальныя паведамленні ад грамадзянаў, якія сцвярджаюць, што іх правы па Пакце парушаныя дзяржавай, Рэспубліка Беларусь прызнала шляхам ратыфікацыі ў 1992 годзе Факультатыўнага пратакола да Пакта.
У дадзеным працэсе ў дачыненні В. Д. Бабарыкі стаўлю пытанне пра парушэнне яго права на свабоду, прэзумпцыі невінаватасці, права на доступ да суда, права на абарону, права не быць вымушаным на даванне паказанняў і прызнанню сябе вінаватым, права на публічны судовы разбор, права абскардзіць пастанову, права на роўнасць перад законам, і як вынік – права браць удзел у выбарах на дзяржаўную пасаду.
Абгрунтую, што гэта справа, — пра пазбаўленне ў паказаных правах.
Прэзумпцыя невінаватасці
Права на справядлівы судовы разбор, прадуглежданае арт. 14 Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы, у дачыненні абвінавачанага ў крымінальным злачынстве ўключае не толькі этап суда. Дзеянне такіх яго элементаў, як прэзумпцыя невінаватасці і права на абарону, пачынаецца з таго моманту, калі публічна ці непублічна агучаныя падазрэнні ці чалавек затрыманы па падазрэнні ў здзяйсненні злачынства.
Пунктам 2 артыкула 14 Пакта гарантавана: «Кожны абвінавачаны ў крымінальным злачынстве мае права лічыцца невінаватым, пакуль віна яго не будзе даказана згодна закону».
Норма пра прэзумпцыю невінаватасці імплементавана ў КПК, арт. 16, і Канстытуцыю, артыкул 26 якой кажа пра тое, што ніхто не можа быць прызнаны вінаватым у злачынстве, калі яго вінаватасць не будзе ў прадугледжаным законам парадку даказана і ўстаноўлена прыгаворам суда, які ўступілў ў законную сілу.
Камітэт па правах чалавека ў Заўвазе агульнага парадку №32 «Артыкул 14: Роўнасць перад судамі і трыбуналамі і права кожнага на справядлівы судовы разбор» тлумачыць:
«Прэзумпцыя невінаватасці, што мае асноватворнае значэнне для абароны правоў чалавека, ускладае абавязак доказу на абвінавачанне, гарантуе, што ніякая віна не можа быць прэзюмавана датуль, пакуль вінаватасць не была даказана па-за кожнымі разумнымі сумненнямі, забяспечвае, каб сумненні тлумачыліся на карысць абвінавачанага, і патрабуе, каб з асобамі, якім падаюцца абвінавачанні ў здзяйсненні крымінальнага дзеяння абыходзіліся ў адпаведнасці з гэтым прынцыпам. Усе дзяржаўныя органы ўлады абавязаны ўстрымлівацца ад прадвызначэння выніку судовага разбору, напрыклад, устрымліваючыся ад публічных заяў, у якіх сцвярджаецца пра вінаватасць абвінавачанага. Падчас судовага разбору падсудныя па агульным правіле не павінны закоўвацца ў кайданкі ці ўтрымлівацца ў клетках ці якім-небудзь іншым чынам паўставаць на судзе ў абліччы, што паказвае на тое, што яны могуць быць небяспечнымі злачынцамі. Сродкам масавай інфармацыі варта ўстрымлівацца ад падачы навін такім чынам, што гэта падрывала б прэзумпцыю невінаватасці».
Ацэнім акалічнасці крымінальнай справы на прадмет выканання гэтага стандарта.
Паводле матэрыялаў справы (тым 1), крымінальная справа была ўзбуджана 11 чэрвеня 2020 года ў дачыненні Дабралёта, Шаўчука і іншых асоб. У пастанове пра ўзбуджэнне справы ніякіх падазрэнняў у дачыненні В. Д. Бабарыкі не апісана, ён увогуле не памянёны сярод асоб, якія падазраваліся ва ўхіленні ад выплаты падаткаў і легалізавання сродкаў, здабытых злачынным шляхам, –- ч. 2 арт. 243 і ч. 1 арт. 235 КК. Тым не менш, ужо на наступны дзень кіраўнік органа дазнання — Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь — І. Церцель заявіў, што «у наш час у нас ёсць пераканаўчыя доказы яго [Бабарыкі] дачынення да дадзенай супрацьпраўнай дзейнасці», што было апублікавана на сайце Беларускага тэлеграфнага агенцтва.
У дзень затрымання В. Д. Бабарыка 18 чэрвеня 2020 г. І. Церцель, што таксама апублікавана на сайце БЕЛТА, расказаў журналістам, што Бабарыка «затрыманы ў сувязі з тым, што з’яўляўся непасрэдным арганізатарам і кіраўніком супрацьпраўнай дзейнасці, спрабаваў уплываць на паказанні сведкаў, прадпрымаў спробы ўтойвання слядоў учыненых злачынстваў і літаральна надоечы зняў буйную суму грошай з падкантрольных яму рахункаў».
19 чэрвеня Генеральны пракурор А. Канюк заявіў БЕЛТА, што «злачынныя дзеянні здзяйсняліся сістэмна, на працягу доўгага часу, з выкарыстаннем транснацыянальных проціпраўных схем», «стварылі рэальную пагрозу інтарэсам нацыянальнай бяспекі нашай краіны».
13 ліпеня ў рэпартажы АНТ ««Чорная каса» Белгазпрамбанка. Новыя дэталі ў нашумелай справе» намеснік начальніка кіравання дэпартамента фінансавых расследаванняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь Д. Дзягілеў сцвярджае, што «Бабарыка і топ-менеджары банка атрымлівалі «брудныя грошы» злачынным шляхам», і што купля аблігацый Белгазпрамбанка на прад’яўніка дазваляла «незаконныя прыбыткі кіраўніцтва банка зрабіць чыстымі».
16 ліпеня Арцём Дунько, старэйшы інспектар КДК ДФР Рэспублікі Беларусь каментуе тэлеканалу «Беларусь 1» у рэпартажы «Справа «Белгазпрамбанка»: куды цяклі доларавыя рэкі?», што «злачынная дзейнасць ажыццяўлялася пад непасрэдным кіраўніцтвам былога кіраўніка банка Бабарыкі і іншых асоб».
Такім чынам, службовыя асобы Камітэта дзяржаўнага кантролю і Генеральнай пракуратуры ў самым пачатку расследавання публічна, у сцвярджальнай форме заяўлялі пра здзяйсненне В. Д. Бабарыкам і іншымі абвінавачанымі злачынстваў, пра атрыманне імі незаконных прыбыткаў, пра кіраўніцтва злачыннай дзейнасцю з боку В. Д. Бабарыкі. Такія выказы не сумяшчальныя з прэзумпцыяй невінаватасці, бо паказваюць на вінаватасць падабароннага, якая не ўстаноўлена прыгаворам суда, які ўступіў у законную сілу.
У сваю чаргу, дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі выпускалі публікацыі і тэлерэпартажы, дзе не толькі ад імя службовых асоб, але і ад імя саміх СМІ сцвярджалася аб вінаватасці В. Д. Бабарыкі і іншых абвінавачаных. Такія сцверджанні ўтрымліваюцца і ў назве рэпартажу АНТ ад 09.07.2020 «Банкоўскія таямніцы» Навошта Віктар Бабарыка падкупляў сяброў кіраўніцтва Белгазпрамбанка і атрымліваў хабары сам». У рэпартажы тэлеканала «Беларусь 1» «Справа «Белгазпрамбанка»: куды цяклі доларавыя рэкі?» гаворыцца: «Мы ўжо расказвалі, якую незаконную дзейнасць паводле дадзеных следства ажыццяўлялі Віктар Бабарыка і яго супольнікі».
Гэта не што іншае як заявы сродкаў масавай інфармацыі, што падрываюць прэзумпцыю невінаватасці: ад імя дзяржаўных тэлеканалаў у вачах грамадскасці фарміравалася негатыўная выява В. Д. Бабарыкі як злачынцы задоўга не тое што да прыгавора суда, але да самага судовага разбору справы.
Апроч гэтага, з матэрыялаў справы ўгледжваецца, што орган папярэдняга расследавання перашкодзіў В. Д. Бабарыку рэалізацыі права на судовую абарону.
У томе 2 крымінальнай справы ёсць звесткі пра тое, што ў верасні 2020 г. адвакатам Лаеўскім Д.В. двойчы праз адміністрацыю СІЗА КДБ у парадку аказання юрыдычнай дапамогі перадаваліся В. Д. Бабарыку праекты скаргі для падпісання і накіравання ў суд Першамайскага раёна г. Мінска. Мэта падрыхтоўкі і падачы такой скаргі — судовая абарона ад парушэння прэзумпцыі невінаватасці ў выніку распаўсюджання Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніяй не адпавядаючых рэчаіснасці звестак, якія ганьбяць гонар і годнасць В. Д. Бабарыкі, у сюжэце «Прэзідэнт на тыдні выказаўся пра рэзанансную справу Белгазпрамбанка» ад 19 ліпеня 2020 г. і рэпартаж «Справа «Белгазпрамбанка»: куды цяклі доларавыя рэкі?» ад 16 ліпеня 2020 г.. У адпаведнасці з Законам «Пра сродкі масавай інфармацыі» В. Д. Бабарыка запатрабаваў абвяржэння гэтых звестак ад Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі, а атрымаўшы адмову, меў намер рэалізаваць свае права яго абскарджання ў суд. Аднак адміністрацыя СІЗА КДБ праект прававога дакумента Бабарыку В. Д. не перадала, а скіравала яго следчаму. Той у сваю чаргу, вярнуў скаргу абаронцу, спаслаўшыся на адсутнасць у органа расследавання звестак пра паўнамоцтвы адваката аказваць В. Д. Бабарыку такую прававую дапамогу.
У выніку адвольнага і некампетэнтнага разумення заканадаўства пра аказанне юрыдычнай дапамогі, адміністрацыя следчага ізалятара КДБ парушыла адвакацкую таямніцу, перадаўшы матэрыялы ліставання адваката і кліента органу папярэдняга расследавання, а апошні перашкодзіў аказанню юрыдычнай дапамогі і рэалізацыі права падабароннага на зварот у суд за абаронай парушанага права.
Пры гэтым варта ўлічыць, што адзіны адвакат, які меў даверанасць на падачу скаргі ў суд ад імя В. Д. Бабарыкі, — Максім Знак быў узяты пад варту 9 верасня 2020 г. і ўтрымліваецца пад вартай дагэтуль па абвінавачанні, звязаным з прадстаўніцтвам у выбарчым працэсе.
Парушэнне прэзумпцыі невінаватасці мела месца не толькі ў пачатку і падчас папярэдняга расследавання. Абыходжанне з абвінавачанымі як са злачынцамі грамадства назірае з моманту пачатку судовага разбору.
З першага дня судовага працэсу 17 лютага 2021 г. абвінавачаныя, у тым ліку наш падабаронны, падпадаюць абыходжанню, якое прадстаўляе іх у вачах грамадства як небяспечных злачынцаў: учарашнія топ-менеджары банка, людзі эксклюзіўных, можна сказаць, кампетэнцый, знаходзяцца ў гэтай зале ў клетцы, іх прыводзяць і вядуць у кайданках. Можна, вядома, спаслацца на правілы канваявання, і мы ўжо да гэтага як быццам бы прывыклі. Але з пункту гледжання агучанага стандарта прэзумпцыі невінаватасці такая сітуацыя абсалютна незаконная і не сумяшчальная з павагай чалавечай годнасці.
У першы дзень суда, 17 лютага 2021 г., як ужо было мною згадана, Генеральны пракурор А. Швед публічна выказаўся пра дадзеную крымінальную справу, назваўшы яе ў інтэрв’ю СМІ (апублікавана на сайце «SB. Беларусь сёння») «чыстай вады крымінальшчынай». Тут жа, сцвярджаючы, што «на працягу некалькіх гадоў браліся велізарныя сумы хабараў, адкаты і здзяйсняліся іншыя проціпраўныя дзеянні» і выказваючы ўпэўненасць у тым, што «пастанова суда і яго прыгавор у адкрытым працэсе пацвердзяць, што фігуранты справы – звычайныя хабарнікі», ён фактычна прадвызначае прыгавор суда. Апроч таго, клічучы абвінавачаных «нягоднікі, якія нажываліся, выкарыстоўваючы сваё службовае становішча», Генеральны пракурор публічна да прыгавору суда выставіў іх асобы ў негатыўным святле, таксама прадвызначаючы іх віну, што простым чынам супярэчыць прынцыпу прэзумпцыі невінаватасці.
Права на абарону
Адной з найважнейшых гарантый для кожнага, хто знаходзіцца ў сітуацыі крымінальнага пераследу, з’яўляецца права на абарону. Паводле пункта 3 b) артыкула 14 Пакта гэта права ўключае гарантыі мець дастатковы час і магчымасці для падрыхтоўкі сваёй абароны і зносіцца з абраным ім самім абаронцам. Гэта права, як тлумачыцца ў Заўвазе агульнага парадку № 32 Камітэта па правах чалавека (п. 34) патрабуе, каб абвінавачанаму быў дадзены хуткі доступ да абаронцы. Абаронцу павінна быць дадзеная магчымасць сустрэцца са сваім кліентам без сведкаў і мець зносіны з абвінавачаным ва ўмовах, якія цалкам забяспечвалі б прыватнасць іх камунікавання. Апроч таго, адвакаты павінны мець магчымасць кансультаваць і прадстаўляць асоб, абвінавачаных у крымінальным злачынстве, у адпаведнасці з агульнапрызнанымі прынцыпамі прафесійнай этыкі без якіх б там ні было абмежаванняў, уплыву, ціску ці незаконнага ўмяшання з якога б там ні было боку.
У Заўвазе агульнага парадку Камітэта па правах чалавека № 35 «Артыкул 9 (Свабода і асабістая недатыкальнасць)» таксама ўтрымліваецца важная гарантыя супраць адвольнага пазбаўлення асабістай свабоды і ўтрымання без сувязі з навакольным светам: «дзяржавам — удзельнікам варта дазваляць і палягчаць доступ да адваката для затрыманых па крымінальных справах ад пачатку іх утрымання пад вартай» (пункт 12).
Права на абарону як прынцып замацавана ў артыкуле 17 КПК, частка 2 якога ўскладае на орган крымінальнага пераследу абавязак вытлумачыць падазронаму, абвінавачанаму іх правы і забяспечыць магчымасць абараняцца ўстаноўленымі законам сродкамі і спосабамі. Права падазраванага і абвінавачанага бесперашкодна мець зносіны са сваім абаронцам сам-насам і прыватна без абмежавання колькасці і працягласці гутарак замацавана ў артыкулах 41 і 43 КПК.
Што адбывалася на этапе расследавання гэтай справы?
Як вынікае з матэрыялаў крымінальнай справы, 18 чэрвеня 2020 г. у 8:58 В. Бабарыка быў затрыманы па дарозе ў свой выбарчы штаб, потым дастаўлены ў будынак Дэпартамента фінансавых расследаванняў, дзе з 9:13 да 10:55 быў праведзены асабісты ператрус (т. 1 л.д. 179), з 10:57 да 11:25 складаўся пратакол затрымання, які падпісаны В. Д. Бабарыкам ў 11:46 (т. 1 л.д. 173 — 178), у 11:50 — пастанова пра затрыманне (т.1 л.д. 187).
З пратакола асабістага ператрусу, першага са складзеных дакументаў, бачна, што з сабой у В. Д. Бабарыкі былі дамовы на абарону ў крымінальным працэсе, заключаныя з трыма адвакатамі – Лаеўскім Д.В., Мацкевіч Н.В., Пыльчанка А.В., а ў самым пратаколе ператрусу В. Д. Бабарыка двойчы ўласнаручна запісаў: «Патрабую адвакацкай абароны».
У справе ёсць апавяшчэнні адвакатаў пра прыняцце абароны. Прычым электронны ліст ад адвакатаў Лаеўскага Д.В. і Пыльчанкі А.В. з апавяшчэннямі і копіямі ордараў (т.1 л.д. 195-199) паступіў на электронную пошту Дэпартамента фінансавых расследаванняў у 11:05.
У момант, калі афармляліся пратаколы затрымання, асабістага ператрусу, аб’яўлялася пастанова пра затрыманне, адвакаты Пыльчанка А.В. і Лаеўскі Д.В. знаходзіліся ля ўваходу ў будынак Дэпартамента фінансавых расследаванняў, для таго каб прыступіць да сваіх абавязкаў, а таксама падаць праз орган, што вядзе крымінальны працэс, скаргу ў суд на затрыманне. Аднак нават у будынак ДФР яны дапушчаны не былі са спасылкай на праводжаныя «вучэнні», што адлюстравана ў скаргах, пададзеных у гэты ж дзень у Генеральную пракуратуру і ў суд, якія ёсць у матэрыялах справы.
У той жа час на тэлеграм-канале Агенцтва тэленавін Белтэлерадыёкампаніі ў 11:07 гэтага ж дня паведамлялася, што Віктар Бабарыка і яго сын Эдуард дастаўлены ў Дэпартамент фінансавых расследаванняў КДК. Асноўная мэта «візіту» — правядзенне следчых дзеянняў. «Пры затрыманні ні адзін, ні другі прэтэнзій да аператыўнікаў не прад’яўлялі, не прад’яўляюць і цяпер. Акуратна даюць паказанні». Хачу адзначыць, што ў матэрыялах крымінальнай справы паказанняў, якія былі б дадзены В. Д. Бабарыкам у гэты час, няма.
З паказанага вынікае, што пры затрыманні В. Д. Бабарыку не быў забяспечаны своечасовы доступ да абаронцаў, пры наяўнасці для гэтага ўсіх законных падстаў і абавязку органа, што вядзе крымінальны працэс, забяспечыць такі доступ, а таксама пры тым, што паўнамоцтвы абаронцаў былі пацверджаны дакументальна, а самі абаронцы знаходзіліся каля будынка ДФР, але не былі дапушчаны ў месца, дзе ажыццяўляліся працэсуальныя дзеянні. Адначасова грамадства ўводзілася ў зман адносна працэсуальнай сітуацыі. Гэта з відавочнасцю сведчыць пра парушэнне права В. Д. Бабарыкі на абарону і незаконных дзеяннях органа дазнання.
Магчымасць сустрэцца з абаронцамі ў В. Д. Бабарыкі з’явілася толькі 19.06.2020 на допыце ў якасці падазронага, але гэта сустрэча ў кабінеце следчага кіравання КДБ не можа расцэньвацца як канфідэнцыяльная. Не адбыліся сустрэчы з адвакатамі ў СІЗА КДБ, дзе ўтрымліваўся В. Д. Бабарыка, з моманту затрымання 18.06.2020 аж да 25.06.2020, нягледзячы на тое, што штодня абаронай распачыналіся спробы наведаць падабароннага. Гэта пацвярджаецца скаргамі адваката ў Генеральную пракуратуру, далучанымі да матэрыялаў крымінальнай справы.
Такая ж сітуацыя нядопуску адвакатаў у СІЗА КДБ паўтарылася ў жніўні 2020 г., калі цягам тыдня, з 11 па 14 жніўня, абаронцы В. Д. Бабарыкі не дапускаліся ў СІЗА для аказання юрыдычнай дапамогі і не мелі магчымасці пераканацца ў фізічным і маральным дабрабыце падабароннага ў той перыяд, калі ў публічнай прасторы было мноства сведчанняў пра ўжыванне гвалту ў месцах ізаляцыі. З гэтай нагоды ў Генеральную пракуратуру таксама пададзеныя скаргі, якія далучаны да матэрыялаў справы. З адказаў на іх вынікае, што пытанне пра нядопуск абаронцаў у СІЗА не было разгледжана па сутнасці.
Такім чынам, было парушана права В. Д. Бабарыкі мець зносіны з абаронцам сам-насам і канфідэнцыяльна.
Нельга не сказаць пра тое, што ў перыяд ажыццяўлення абароны В. Д. Бабарыка, 16 кастрычніка 2020 г. быў пазбаўлены спецыяльнага дазволу (ліцэнзіі) на права ажыццяўлення адвакацкай дзейнасці адвакат Аляксандр Уладзіміравіч Пыльчанка. Дадзены развязак прыняты Міністэрствам юстыцыі, дзеянне ліцэнзіі спынена за выказванни А. У. Пыльчанкі ў інтэрв’ю, дадзеным інфармацыйнаму рэсурсу TUT.BY 14 жніўня 2020 г.
Пазбаўленне Пыльчанкі А.У. статуса адваката міжнародныя прафесійныя асацыяцыі адвакатаў расцанілі як звязанае з ажыццяўленнем прафесійнай адвакацкай дзейнасці, парушэнне асноўных правоў, у тым ліку права на свабоду выразу думкі адваката Пыльчанкі А.У., правоў яго кліентаў і асноватворных прынцыпаў незалежнасці юрыдычнай прафесіі.
Калі В. Д. Бабарыка падаў заяву пра тое, што такім чынам парушаецца яго права на абарону, Міністэрства юстыцыі Беларусі адказала, што спыненне дзеяння ліцэнзіі адваката Пыльчанкі А.У. не пазбаўляе заяўніка права на абарону, бо ў Рэспубліцы Беларусь дзейнічаюць больш за 2000 адвакатаў. І В. Д. Бабарыку, які знаходзіцца ў СІЗА КДБ, было рэкамендавана азнаёміцца са спісам адвакатаў на інтэрнэт-партале Міністэрства юстыцыі (т. 2 л.д. 223). І, пэўна, выбраць з 2000 любога пасля таго, як адзін з яго адвакатаў Максім Знак быў узяты пад варту, а іншы, Аляксандр Пыльчанка, пазбаўлены свайго статусу.
Паказаныя факты сведчаць пра парушэнне права на абарону В. Д. Бабарыкі ў тым аспекце, што дзяржавай не было забяспечана ажыццяўленне абаронцам сваіх задач без якіх б там ні было абмежаванняў, уплыву, ціску ці беззаконнага ўмяшання.
Права на свободу
Права на свабоду і асабістую недатыкальнасць з’яўляецца неад’емным правам кожнага. Нормы Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы (п.п.1 і 3 арт. 9) гарантуюць: «Ніхто не можа быць падвергнуты адвольнаму арышту ці ўтрыманню пад вартай. Ніхто не павінен быць пазбаўлены волі інакш, як на такіх падставах і ў адпаведнасці з такой працэдурай, якія устаноўлены законам»; «Кожная арыштаваная ці затрыманая па крымінальным вбвінавачанні асоба у тэрміновым парадку дастаўляецца да суддзі ці да іншай службовай асобы, якой належыць па законе права ажыццяўляць судовую ўладу, і мае права на судовы разбор цягам разумнага тэрміну ці на вызваленне. Утрыманне пад вартай асоб, што чакаюць судовага разбору, не павінна быць агульным правілам, але вызваленне можа ставіцца ў залежнасць ад прадстаўлення гарантый яўкі на суд і, у выпадку патрэбы, яўкі для выканання прысуду».
Камітэт па правах чалавека ў Заўвазе агульнага парадку №35 «Артыкул 9 (Свабода і асабістая недатыкальнасць)» тлумачыць: «Арышт ці ўтрыманне пад вартай могуць адпавядаць унутранаму заканадаўству, але тым не менш быць адвольнымі. Паняцце «адвольнасці» не варта прыраўноўваць да паняцця «процізаконнасці», а варта тлумачыць шырэй, уключаючы ў яго элементы непрымальнасці, несправядлівасці, непрадказальнасці і невыканання працэсуальных гарантый разам з элементамі мэтазгоднасці, неабходнасці і суразмернасці. Прыкладам, утрыманне пад вартай у выглядзе меры спынення павінна быць разумным і неабходным у любых акалічнасцях» (пункт 12). Патрабаванне нормы Пакта пра тое, што ўтрыманне пад вартай асоб, што чакаюць суда, павінна быць выключэннем, а не правілам, Камітэт тлумачыць як тое, што «ужыванне дасудовага ўтрымання пад вартай да падазроных і абвінавачаных не павінна быць агульнай практыкай. Зняволенне пад варту павінна быць заснавана на прымаемым у кожным пэўным выпадку развязку пра тое, што яно абгрунтавана і патрэбна з улікам усіх акалічнасцяў для такіх мэт, як папярэджанне ўцёкаў, умяшання ў працэс збірання доказаў ці рэцыдыву злачынства» (пункт 38).
Скарыстоўваючы паказаныя стандарты ў дадзенай справе, мяркуем наступнае.
З 18 чэрвеня 2020 г. і цягам больш за год В. Д. Бабарыка, чалавек з бездакорнай асабістай і прафесійнай рэпутацыяй, знаходзіцца пад вартай, пры гэтым ён абвінавачваеца ў негвалтоўным злачынстве. У матэрыялах крымінальнай справы не выяўляем ніводнага доказу таго, што ён «спрабаваў уплываць на паказанні сведкаў, распачынаў спробы ўтойвання слядоў учыненых злачынстваў», як было публічна заяўлена часткай Камітэта дзяржаўнага кантролю ў дзень затрымання В. Д. Бабарыкі, і як паказвалася ў кожнай з пастаноў пра ўжыванне меры спынення ў выглядзе зняволення пад варту і падаўжэнне тэрміну ўтрымання пад вартай. У дадзеных працэсуальных рашэннях ніколі не абгруноўвалася мэтазгоднасць і патрэба ўтрымання з улікам пэўных акалічнасцяў справы, індывідуальных якасцяў падабароннага для вызначаных указаным стандартам і КПК мэт крымінальнага працэсу.
Пры гэтым варта ўлічыць, што ў перыяд, які папярэднічае затрыманню. В. Д. Бабарыка быў публічна названы «махляром» з боку кіраўніка дзяржавы (пра што скажу пазней), а пра яго дачыненне да ўзбуджанай 11 чэрвеня крымінальнай справы на наступны дзень было заяўлена кіраўніком КДК. І пры такіх акалічнасцях В. Д. Бабарыка не распачынаў ніякіх спроб схавацца ці перашкодзіць правядзенню расследавання, а насупраць, заяўляў пра сваю гатовасць даць тлумачэнні, калі да яго ёсць пытанні.
А калі зняволенне пад варту непасрэдна не абумоўлена мэтамі папярэджання ўцёкаў, умяшання ў працэс доказу ці прадухілення здзяйснення злачынства, то бок усе падставы сцвярджаць пра адвольны характар пазбаўлення асабістай свабоды В. Д. Бабарыкі парушэнні п. арт. 9 Пакта.
Мяркую, што гэта рэлевантна і для іншых абвінавачаных, а таксама сведкаў па дадзенай крымінальнай справе, якія былі дастаўлены ў залу суда з СІЗА КДБ, што дазваляе казаць, што ўтрыманне пад вартай пры расследаванні дадзенай крымінальнай справы ўжыта як агульная практыка.
Апроч гэтага, у матэрыялах справы няма звестак пра тое, што ўтрыманне пад вартай В. Д. Бабарыкі разглядалася як выключная мера, якая б ужывалася толькі таму, што іншыя меры не маглі забяспечыць мэты крымінальнага працэсу. Абаронай неаднаразова ставілася пытанне пра тое, каб змяніць меру спынення на асабістае даручальніцтва або хатні арышт, але ў працэсуальных рашэннях па дадзеных заступніцтвах не ўгледжваецца аргументаў, па якіх можна было б зрабіць выснову, што іншыя меры старанна разглядаліся і, калі так, то чаму яны былі адхіленыя.
Больш за тое, у пэўны момант, а менавіта 28 ліпеня 2020 г., КДБ былі створаныя перашкоды многім людзям, якія хацелі выказаць свой намер выступіць як асабістыя даручальнікі В. Д. Бабарыкі пры змене яму меры спынення. На падыходзе ці пры выйсці з прыёмнай КДБ былі затрыманы не меней за 36 чалавек з тых, хто прыйшоў туды падаць заяву пра гатовасць прыняць асабістае даручальніцтва.
Хачу падкрэсліць, што адвольнасць і працягласць пазбаўлення асабістай свабоды ў перыяд папярэдняга расследавання пагаршаецца тым фактам, што, як было раней сказана, В. Д. Бабарыка перыядычна ўтрымліваўся ў СІЗА КДБ без сувязі з навакольным светам. Такім чынам, можна скласці, што ўтрыманне пад вартай у дачыненні В. Д. Бабарыкі ужыта не для мэт крымінальнага працэсу, а для іншых мэт, што з’яўляецца незаконным.
Апроч мэтазгоднасці і неабходнасці, пазбаўленне асабістай свабоды на стадыі папярэдняга расследавання, калі яно прэтэндуе на правамернасць, павінна адпавядаць працэдурнаму стандарту: па п. 3 арт. 9 Пакта «затрыманая па крымінальным абвінавачанні асоба у тэрміновым парадку дастаўляецца да суддзі ці да іншай службовай асобы, якой належыць па законе права ажыццяўляць судовую ўладу».
Камітэт па правах чалавека тлумачыць становішча пра «тэрміновы парадак» як пра тэрмін дастаўлення да суддзі не пазней за 48 гадзін у моманту затрымання. Пры гэтым Камітэт паказвае, што дзяржаўны пракурор не можа лічыцца службовай асобай, правамоцнай ажыццяўляць судовую ўладу па сэнсе нормы п. 3 арт. 9 Пакта (пункт 32).
В. Д. Бабарыка быў затрыманы 18 чэрвеня 2020 г., а ўпершыню паўстаў перад судом, у тым ліку з аргументамі пра патрэбу вызвалення з-пад варты, толькі 17 лютага 2021 г.. Паказанае бясспрэчна з’яўляецца парушэннем гарантый п. 3 арт. 9 Пакта.
Той факт, што гэтыя гарантыі не імплементаваны ў заканадаўства Рэспублікі Беларусь, па якім зняволенне пад варту і падаўжэнне тэрміну ўтрымання пад вартай ажыццяўляецца з санкцыі пракурора, а не суда, і што, на практыцы, абвінавачаны, зазвычай, пракурорам нават не заслухоўваецца, ніяк не касуе гэтага парушэння. Як ужо было сказана, Венская канвенцыя пра права міжнародных дамоў усталёўвае, што кожная дзеючая дамова абавязковая для яго ўдзельнікаў і павінна імі сумленна выконвацца (арт. 26), а ўдзельнік не можа спасылацца на палажэнні свайго ўнутранага права ў якасці апраўдання для невыканання ім дамовы (арт. 27).
Улічваючы, што ч. 4 артыкулы 1 КПК агадвае, што міжнародныя дамовы ўжываюцца ў крымінальным працэсе побач з Кодэксам, становішчы Пакта маюць сілу закона, дастасоўваюцца да крымінальнага працэсу ў Беларусі і маглі б рэалізоўвацца належнай практыкай – пры судовым разглядзе скаргаў на затрыманне, ужыванне і падаўжэнне меры спынення ў выглядзе зняволення пад варту В. Д. Бабарыка мог быць заслуханы судом, пра што пры кожным разборы хадайнічала абарона. Але ні ў адным з судовых пастаноў па такіх скаргах мы не ўбачым таго, што пытанне разглядалася з удзелам падабароннага.
Такім чынам, на дадзеным этапе сказана пра парушэнне ўжо трох фундаментальных правоў В. Д. Бабарыкі: прэзумпцыі невінаватасці, права на абарону і права на свабоду.
Варта адзначыць, што аналагічным чынам у той ці іншай ступені гэтыя правы парушаліся ў дачыненні іншых абвінавачаных. І гэта — не пытанне толькі перыяду папярэдняга расследавання.
Дадзеныя парушэнні непасрэдна уплываюць на справядлівасць разбору і вынікі крымінальнага працэсу ў цэлым, бо доказы, атрыманыя падчас перманентнага парушэння працэсуальных правоў, з’яўляюцца недапушчальнымі. Гэта перадусім, датычыць прызнавальных паказанняў абвінавачаных і сведкаў, якія змяшчаюцца пад вартай, якія не могуць не выклікаць абгрунтаванага сумнення з тае прычыны, што гэтыя сведчанні дадзены людзьмі, што знаходзяцца ў сітуацыі незаконнага пазбаўлення асабістай свабоды, што практычна пазбывае іх магчымасці належнай абароны. Дадзеная сітуацыя пагаршаецца тым, што пра іх віну заяўлена публічна службовымі асобамі, ад якіх залежала і залежыць прыняцце развязкаў па справе: таму, якое разглядаецца сёння ў судзе, і таму, якое яшчэ расследуецца Камітэтам дзяржаўнай бяспекі.
І тут яшчэ варта ўлічыць, што фактычна мы разглядалі паказанні, якія былі сфарміраваныя на следстве, бо кожная спроба змяніць свае паказанні загадзя не мела ніякіх шанцаў, у сілу, па-першае, прынятых на сябе абавязанняў па дасудовых пагадненнях (абвінавачаныя) ці ўмоў спынення крымінальнага пераследу (сведкі). Другое, калі ўспомніць, як ішоў працэс допытаў у судзе, то любыя неадпаведнасці паказанняў, дадзеных на следстве, сведчанням, дадзеным у судзе, нівеляваліся тым, што абвінавачанню яшчэ да допыту абаронай падавалася магчымасць абвясціць пісьмовыя паказанні і «вярнуць» абвінавачанага ці сведку ў рэчышча паказанняў, што падтрымліваюць тэзісы абвінавачання. У судовым пасяджэнні мы неаднаразова паказвалі, што правядзенне допытаў у такім парадку з’яўляецца парушэннем прынцыпу спаборнасці і роўнасці бакоў у працэсе, бо, у выніку, пісьмовым паказанням, атрыманым без удзелу абароны, надавалася большая вага, чым сведчанням, дадзеным непасрэдна ў судзе.
Прадбачу пярэчанні апанентаў, што працэсуальныя рашэнні прымаліся і адказы на скаргі абароны даваліся органамі і службовымі асобамі ў межах іх кампетэнцыі, і ніякіх парушэнняў не было ўсталявана. Але гэта не слушная логіка.
Тое, што парушэнні правоў не ўсталяваны на дадзены момант дзяржаўнымі органамі і службовымі асобамі не азначае, што правы не парушаны. Гэта азначае роўна тое, што ў нацыянальнай прававой сістэме не спрацавалі механізмы абароны ад парушэння правоў. Мы, адвакаты, выканалі свае функцыі, своечасова і абгрунтавана паказаўшы на гэтыя парушэнні. У дачыненні ж таго, што гэтыя парушэнні не прызнаны і не выдалены або не кампенсаваны, адказнасць ляжыць на дзяржаўных органах і службовых асобах, якім даверана выкананне дзяржаўных функцый, якія ў сілу артыкула 59 Канстытуцыі, абавязаны ў межах сваёй кампетэнцыі прымаць патрэбныя меры для ажыццяўлення і абароны правоў і свабод асобы. А за выкананне правоў, прадуглежданых Міжнародным пактам пра грамадзянскія і палітычныя правы, гэтымі органамі і службовымі асобамі, у выніку, адказнасць па міжнароднай дамове нясе дзяржава.
Права абскардзіць рашэнне, публічнасць судовага разбору і спаборнасць
Зараз мы перад Вярхоўным Судом. І гэта, фактычна, апошняя інстанцыя ва ўнутрыдзяржаўнай прававой сістэме, якая можа прызнаць парушэнне асноўных працэсуальных правоў і прыняць з улікам гэтага развязак — апраўдальны прысуд, які, нельга сказаць, што аднавіў бы гэтыя правы, але мог спыніць бы гэтыя парушэнні і адкрыў прававыя магчымасці для кампенсацыйных механізмаў на нацыянальным узроўні.
Я кажу пра апошнюю інстанцыю, бо прысуды Вярхоўнага Суда не падлягаюць апеляцыйнаму абскарджанню ў сілу ч. 5 арт. 370 КПК. Але гэта становішча ўнутранага заканадаўства не адпавядае норме п. 5 арт. 14 Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы, якая ўсталёўвае: «Кожны, хто асуджаны за якое-небудзь злачынства, мае права на тое, каб яго асуджэнне і прысуд былі перагледжаны вышэйшай судовай інстанцыяй паводле закона».
Камітэт па правах чалавека ў Заўвазе агульнага парадку №32 тлумачыць: «Сістэма нагляднай вытворчасці, якая ўжываецца толькі да прысудаў, звернутых да выканання, не адказвае патрабаванням пункта 5 артыкула 14» (пункт 50).
Такім чынам, калі В. Д. Бабарыка будзе асуджаны за злачынства, то яго права па п. 5 арт.14 Пакта на перагляд асуджэння і прысуду вышэйшай судовай інстанцыяй будзе парушана без усялякіх умоў.
Кажучы гэта, я абапіраюся на ўстойлівую практыку Камітэта па правах чалавека, які па шэрагу разгледжаных ім спраў, у тым ліку ў дачыненні Беларусі, прызнаў парушэнне гэтай нормы Пакта ў падобнай сітуацыі.
Апроч таго, падчас дадзенага судовага разбору даводзіцца канстатаваць праблему выканання права абвінавачанага ў крымінальным злачынстве на публічны разбор справы, прадугледжаны п. 2 арт. 14 Пакта, якое забяспечвае транспарэнтнасць судаводства і давер да правасуддзя. У сапраўдны працэс не былі дапушчаныя (шляхам адмовы ў акрэдытацыі і фізічнага доступу ў залу суда) журналісты недзяржаўных СМІ і прадстаўнікі інтэрнэт-рэсурсаў. Пры ўмове, што дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі маюць магчымасць рабіць фота- і відэаздымку ў зале суда ў перапынках і падаюць публічна інфармацыю неаб’ектыўна і аднабакова, справа мае вялікі грамадскі рэзананс, і адпачатку крымінальны пераслед В. Д.Бабарыкі суправаджаўся парушэннем прэзумпцыі невінаватасці, абмежаванне магчымасці альтэрнатыўнага асвятлення працэсу, падрывае давер грамадства да судовага працэсу і яго вынікаў, а таксама з’яўляецца парушэннем права абвінавачанага на справядлівы і публічны разбор справы ў судзе.
Таксама не магу абысці ўвагай пытанне пра невытлумачальнае, на мой пагляд, парушэнне прынцыпу роўнасці бакоў у працэсе.
Гэта датычыць адмовы суда задаволіць заступніцтва абароны В. Д. Бабарыкі пра далучэнне шэрагу дакументаў і носьбітаў інфармацыі, што пацвярджаюць довады яго паказанняў.
Такое працэсуальнае рашэнне паказала, што бок абвінавачання ў судовым працэсе меў істотную перавагу ў падаванні доказаў, бо доказы, атрыманыя органам расследавання, былі абвінавачаннем пададзены суду без усялякіх абмежаванняў і іх прыналежнасць да справы ў судовым следстве не разглядалася. Довады ж, пададзеныя абаронай, уключаючы сведчанні пра парушэнне прэзумпцыі невінаватасці, суд палічыў «не датычнымі да справы». Тым не менш, паколькі пададзеная абаронай інфармацыя ўтрымліваецца ў адкрытых крыніцах, то лічу, што маю права спасылацца на гэтыя факты.
Дыскрымінацыя
Такім чынам, абарона абгрунтавала парушэнне шэрага правоў В. Д. Бабарыкі, гарантаваных Крымінальна-працэсуальным кодэксам, Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і міжнароднай дамовай Рэспублікі Беларусь — Міжнародным пактам пра грамадзянскія і палітычныя правы. Прычым, акалічнасці, пры якіх дапушчаны дадзеныя парушэнні, дазваляюць казаць пра іх беспрэцэдэнтны характар. Чаму?
Перадусім, складана ўспомніць якую-небудзь крымінальную справу, якая б гэткім негатыўным чынам асвятлялася ў дзяржаўных СМІ, прычым з удзелам службовых асоб праваахоўных органаў высокага ўзроўня, якія дазволілі сябе прама і сцвярджальна заявіць пра вінаватасць абвінавачаных у самым пачатку расследавання.
Апроч таго, орган папярэдняга расследавання ў парушэнне дзеючага заканадаўства перадаваў матэрыялы справы, уключаючы відэазапісы допытаў і вочных ставак, для апублічвання ў СМІ. У гэты ж час адвакаты абароны з першага дня ўдзелу ў справе знаходзіліся пад падпіскай пра невыдаванне дадзеных папярэдняга расследавання і, адпаведна, не мелі магчымасці браць удзел у публічнай дыскусіі, высоўваючы ад імя В. Д. Бабарыкі аргументы ў процівагу той інфармацыйнай атацы, якую мы назіралі ў пачатку і падчас крымінальнага пераследу.
Па-другое, у дачыненні В. Д. Бабарыкі мела месца дэманстрацыйнае і невытлумачальнае парушэнне права на абарону, якое выяўлялася ў неаднаразовым нядопуску адвакатаў да падабароннага для выканання сваіх абавязкаў. У той жа час, з ім праводзіліся непрацэсуальныя гутаркі без адвакатаў, што адлюстравана ў нашых скаргах (пра гэта скажу пазней) і грамадству некалькі разоў падавалася няпэўная інфармацыя пра яго працэсуальную пазіцыю.
І, нарэшце, працяглае, неабгрунтаванае і не падлягаючае разумнаму тлумачэнню пазбаўленне асабістай свабоды ў перыяд папярэдняга расследавання, прычым не толькі яго самога, але і блізкіх, сяброў і былых калегаў, адны з якіх з’яўляюцца абвінавачанымі па дадзенай справе, іншыя – сведкамі, а трэція, блізкія В. Д. Бабарыкі, Э. Бабарыка, С. Купрэева, Д. Карака, зусім не праходзяць па ім у працэсуальным статусе, але працягваюць заставацца ў СІЗА.
Наўрад ці даводзіцца сумнявацца, што зняволенне пад варту гэтых людзей выкарыстоўваецца як спосаб не толькі атрымання ад іх пэўных паказанняў (пра што я казала раней), але і як сродак маральнага ціску на В. Д. Бабарыку.
Усе гэтыя факты, у сукупнасці з абмежаваннем галоснасці судовага разбору, роўнасці бакоў і пазбаўленнем В. Д. Бабарыкі права абскардзіць рашэнне у апеляцыйным парадку, калі ён будзе абвінаваўчым, кажуць пра тое, што гэта справа не стаіць у шэрагу іншых крымінальных спраў у плане забеспячэння правоў абвінавачаных і прынцыпаў крымінальнага працэсу, нават калі ўлічыць сітуацыю апошняга года, калі многія прававыя механізмы абароны правоў сталі неэфектыўнымі. Іншымі словамі, відавочна няроўнае становішча В. Д. Бабарыкі перад законам, якому няма аб’ектыўных і разумных абгрунтаванняў.
А калі гэта так, то гаворка ідзе пра дыскрымінацыю, якая забаронена артыкулам 22 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і артыкулам 26 Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы.
Калі мы юрыдычна разглядаем дыскрымінацыю, то мала паказаць на факт няроўных адносін, патрэбна выявіць тую прыкмету, па якой чалавек ці група падлягаюць такім адносінам. Для гэтага трэба паглядзець: чым жа адрозніваецца В. Д. Бабарыка ад іншых грамадзянаў, якія звычайна падпадаюць крымінальнаму пераследу і зняволенню пад варту, і ў дачыненні якіх не назіраецца такога брутальнага парушэння правоў, як было паказана? І бачым: ён не адрозніваецца нічым, і нават па сваім статусе былога паспяховага кіраўніка аднаго з найбуйнейшых і прыбытковых банкаў у Беларусі мог бы разлічваць на большы ўзровень даверу ў падобнай сітуацыі. Ён не адрозніваўся б нічым, апроч таго, што за месяц да таго, як была ўзбуджана крымінальная справа, ён высунуў сваю кандыдатуру на выбарах у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь 2020 года, і з 12 мая, калі ён абвясціў пра гэта, да 18 чэрвеня, пакуль ён не быў затрыманы, у ролі прэтэндэнта на кандыдаты ў прэзідэнты выяўляў сваю думку ў палітычнай дыскусіі, якая атрымала падтрымку значнай колькасці выбарцаў у Беларусі.
Іншай прыкметы дыскрымінацыі, апроч палітычных перакананняў, іх выразу і рэалізацыі ў выбарчым працэсе, у дачыненні В. Д. Бабарыкі не выяўляецца. Палітычныя перакананні як прыкмета, па якой забаронена дыскрымінацыя, сярод іншых указаны ў артыкуле 26 Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы.
Такім чынам, абарона шляхам прававых аргументаў падыходзіць да пытання пра палітычны матываваны крымінальны пераслед В. Д. Бабарыкі, які складаецца ў тым, што менавіта рэалізацыя права на выраз палітычнай думкі і права быць абраным на дзяржаўную пасаду з’явіліся прычынай узбуджанасці крымінальнай справы, падання абвінавачання і зняволення яго пад варту.
Такая пазіцыя яшчэ ў самым пачатку развіцця падзей, звязаных з крымінальнай справай, была выказана і падтрымліваецца прадстаўнікамі грамадзянскай супольнасці – нацыянальнымі і міжнароднымі няўрадавымі праваабарончымі арганізацыямі.
Так, 19 чэрвеня 2020 г. беларускія праваабарончыя арганізацыі Праваабарончы цэнтр «Вясна», РПГА «Беларускі Хельсінкскі камітэт”, Цэнтр прававой трансфармацыі Lawtrend, РГА «Прававая ініцыятыва”, Простае грамадства «Ініцыятыва Forb», Ініцыятыўная група «Ідэнтычнасць і права», Кансультацыйны цэнтр па актуальных міжнародных практыках і іх імплементацыі ў праве «Хьюман Канстанта”, Асамблея няўрадавых дэмакратычных арганізацый, Беларускі дом правоў чалавека імя Барыса Звозскова, ГА «Беларуская асацыяцыя журналістаў”, Офіс па правах людзей з інваліднасцю ў супольнай заяве паказалі, што «падставамі крымінальнага пераследу Віктара Бабарыкі і сяброў яго ініцыятыўнай групы з’яўляюцца палітычныя матывы, скіраваныя на спыненне яго публічнай дзейнасці па вылучэнні ў якасці кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь і далейшым удзеле ў выбарах». На падставе п. 2.1, 3.1 а) Інструкцыі пра вызначэнне паняцця «палітычны зняволены», прынятага на ІІІ Беларускім праваабарончым форуме, беларускія праваабарончыя арганізацыі заяўляюць пра прызнанне Віктара Бабарыкі, Эдуарда Бабарыкі, Святланы Купрэевай, Уладзіміра Дударава палітычнымі зняволенымі.
Вядомая міжнародная няўрадавая арганізацыя Amnesty International 29 чэрвеня 2020 г. выпусціла заяву, у якой сказана: «Час і акалічнасці затрымання, удзел КДБ, сакрэтнасць, што атачае справу паказваюць на тое, што пераслед Віктара і Эдуарда Бабарыкі палітычна матываваны. Amnesty International лічыць Віктара і Эдуарда Бабарыку вязнямі сумлення, якія пераследуюцца выключна за мірны выраз сваіх палітычных паглядаў. Улады павінны неадкладна і безумоўна вызваліць іх».
Пазней Amnesty International падрыхтавала даклад за 2020/21 гады аб правах чалавека ў сучасным свеце, у падзеле, прысвечаным Беларусі якога паказана: «няспраўджаны кандыдат у прэзідэнты, Віктар Бабарыка, а таксама яго сын Эдуард Бабарыка, сябры яго каманды і былыя калегі былі затрыманыя па сфабрыкаванай эканамічнай справе, каб выключыць Віктара Бабарыку з прэзідэнцкай гонкі і паслаць асцерагальны сігнал іншым магчымым удзельнікам».
Гэтыя высновы нельга ігнараваць, паколькі яны адлюстроўваюць прафесійную думку аўтарытэтных арганізацый, якія працяглы час на прафесійным грунце, аб’ектыўна і сумленна выконваюць сваю грамадскую місію па прасоўванню і абароне правоў чалавека і дзейнічаюць на падставе міжнародна прызнаных прававых стандартаў. І мы бачым, што палітычны матыў пераследу Віктара Бабарыкі быў відавочны для іх і агучаны ўжо ў першыя дні пасля яго затрымання.
Возьмем дадзеную прыкмету дыскрымінацыі за гіпотэзу і паспрабуем яе абгрунтаваць на падставе шэрага агульнавядомых фактаў.
Патрэбна адзначыць, што стандарт доказу для абвінавачання і абароны ў крымінальным працэсе кардынальна адрозніваецца. Абвінавачанне павінна давесці свае довады пра вінаватасць па-за ўсялякімі разумнымі сумненнямі, а абарона зыходзіць з таго, што ўсе сумненні павінны тлумачыцца на карысць абвінавачанаму. Гэта правіла прынцыпу прэзумпцыі невінаватасці. Таму заданне абароны ў дадзеным працэсе – гэта прадэманстраваць суду наяўнасць абгрунтаваных сумненняў адносна пазіцыі абвінавачання, якое даводзіць, што адзінай прычынай крымінальнага пераследу В. Д. Бабарыку з’яўляецца здзяйсненне ім крымінальнага злачынства.
У адносінах да аргумента аб палітычна матываваным крымінальным пераследзе, «утоены парадак дня» органаў дазнання і расследавання, якія яго ініцыявалі, іх мэты, якія адрозніваюцца ад афіцыйна заяўленых, не даступны для даказвання абароне і нават суду. Але сведчанні неправамерных матываў выцякаюць з агульнага кантэксту і акалічнасцяў, досыць моцных і ясных фактаў, якія такія.
Падабаронны зважаў суду, і гэта можна лічыць вызначаным у судовым пасяджэнні, што да яго ўступу ў выбарчую кампанію, да чэрвеня 2020 г. ніякіх істотных прэтэнзій, тым больш пытанняў пра карупцыю, да банка, яго менеджменту і старшыні ўправы з боку кантрольных органаў, як тых, што прадстаўюць дзяржаву Рэспублікі Беларусь, гэтак і тых, што прадстаўляюць акцыянераў, не было.
ААТ «Белгазпрамбанк», якім кіраваў В. Д. Бабарыка цягам 20 гадоў, характарызуецца як адзін з найбуйнейшых банкаў, які паспяхова выконваў сваю місію па развіцці малога і сярэдняга бізнесу.
Крымінальны пераслед топ-менеджараў «Белгазпрамбанка» і В. Д. Бабарыкі пачаўся на фоне наступных падзей, якія выказаў у сваіх паказаннях падабаронны.
12 мая 2020 г. Віктар Бабарыка заявіў публічна пра свой намер высоўваць сваю кандыдатуру на прэзідэнцкіх выбарах 9 жніўня 2020 г..
20 мая ініцыятыўная група выбарцаў па вылучэнню кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь В. Д. Бабарыкі ў колькасці 9 183 чалавекі зарэгістравана Цэнтральнай камісіяй Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў.
29 мая 2020 г. кіраўнік дзяржавы А.Г. Лукашэнка пры наведанні Мінскага трактарнага завода публічна заявіў у дачыненні В. Д. Бабарыкі: «Магчыма, гэтаму чалавеку прапанавалі пасаду прэм’ер-міністра ў іншай краіне. Але я так памеркаваў, думаю: у адной нядаўна прызначылі Мішусціна. Там маглі яму прапанаваць. Вы ведаеце, на чые грошы ён балатуецца».
4 чэрвеня 2020 г. з яго вуснаў прагучалі ўжо пэўныя пытанні (якія потым разглядаліся па крымінальнай справе): на нарадзе па кадравых развязках А.Г. Лукашэнка прапанаваў, як паведамляла Беларускае тэлеграфнае агенцтва, «задаць некалькі пытанняў аднаму з патэнцыйных кандыдатаў на праходзячай у краіне электаральнай кампаніі». «Вы ў яго спытайце, задайце адно пытанне: што такое кампанія «ПрыватЛізінг»? Другое пытанне: дзе грошы трымае, якія ашуканскім чынам атрымаў у Беларусі?».
На гэтыя абвінавачанні В. Д. Бабарыка адказвае ў той жа дзень 4 чэрвеня, на сустрэчы з сябрамі ініцыятыўнай групы ў Віцебску: «Кампанія «ПрыватЛізінг» – даўні кліент «Белгазпрамбанка». Кампанія «ПрыватЛізінг» мае структуру валодання, у якую ўваходзяць, калі я не памыляюся, два ці тры былыя супрацоўнікі «Белгазпрамбанка». На гэтым гісторыю я магу скончыць» (тэкст публікацыі ёсць у матэрыялах крымінальнай справы).
У гэтыя ж дні, 4 і 5 чэрвеня 2020 г., у сваіх выступах Прэзідэнт і В. Д. Бабарыка выказалі розныя пункты гледжання на магчымасць ужывання гвалту «для навядзення парадку». Таксама А.Г. Лукашэнка на нарадзе па кадравых пытаннях заявіў, што за грошы расійскіх алігархаў «да ўлады ў краіне вядуць вось гэту так званую радыкальную апазіцыю Беларусі» і папярэдзіў, што краіны нікому не аддасць. В. Д. Бабарыка 5 чэрвеня падчас чарговага стрыма на ютуб-канале сказаў, як публікавала «Еўрарадыё», што «ніхто не мае права прысвойваць нашу краіну».
Гэта палеміка мела месца пасля таго як 1 чэрвеня 2020 г. Віктар Бабарыка падаў скаргу на парушэнні выбарчага заканадаўства ў Цэнтральную камісію па выбарах на парушэнне заканадаўства падчас збору подпісаў за кандыдата ў Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь А.Г. Лукашэнкі. А за дзень да таго, 31 мая перадвыбарчы штаб В. Д. Бабарыкі апублікаваў Дэкларацыю пра сумленныя выбары, у тым ліку, заклікаў людзей, якіх прымушаюць ставіць подпісы, заяўляць пра парушэнні выбарчага заканадаўства адкрыта і дзейнічаць законна; абяцаў выбарцам, якія абскардзяць гэтыя парушэнні юрыдычную, фінансавую і іншую падтрымку.
11 чэрвеня 2020 г. у офісе ААТ «Белгазпрамбанк» праведзеныя ператрусы і затрыманыя падазроныя па крымінальнай справе, частка з якіх у дадзеным працэсе з’яўляецца абвінавачанымі, а частка – сведкамі. З нагоды затрымання сваіх сяброў і былых калегаў В. Д. Бабарыка праводзіць прэс-канферэнцыю, на якой кажа, што «дзеянні сённяшняга дня носяць заказны, палітычны характар», заяўляе пра іх недапушчальнасць. Пры гэтым ён кажа пра намер працягнуць сваю перадвыбарчую кампанію.
12 чэрвеня старшыня Камітэта дзяржаўнага кантролю І. Церцель заяўляе пра дачыненне да справы В. Д. Бабарыкі. Пра гэту заяву я ўжо згадвала ў ракурсе парушэння прэзумпцыі невінаватасці. Цяпер хачу звярнуць увагу на наступнае: Камітэт дзяржкантролю 12 чэрвеня 2020 г. распаўсюдзіў інфармацыю пра тое, што ім зроблена выснова «пра рэалізацыю шматступеннай схемы па фактычным крадзяжы прыбытку банка ў асабліва буйным памеры». Гэта паказваецца са спасылкай на аналіз рэнтабельнасці банкаўскіх актываў (дачыненні прыбытку банка да актываў) за першы квартал 2018 г. і першы квартал 2019 г.. Хачу нагадаць, што пры допыце ў судзе на маё пытанне пра тое, ці паказальны такі крытэрый для вымярэння эфектыўнасці працы банка, сведка І. Патапава, цяпер першы намеснік кіравання ААТ «Белгазпрамбанк», адказала, што паказнікам працы банка можа служыць рэнтабельнасць банкаўскіх актываў толькі па выніках каляндарнага года, але не за квартал. Таксама зважаю, што абвінавачанне ў крадзяжы прыбытку банка ніколі нікому не было пададзена, і гэты факт не ўгледжваецца ні прама, ні ўскосна з матэрыялаў справы. З гэтага вынікае, што орган дазнання на пачатку крымінальнага пераследу раскрыў інфармацыю, якая не мела аб’ектыўнага пацверджання.
17 чэрвеня падпаў арышту выбарчы фонд.
18 чэрвеня В. Д. Бабарыка быў затрыманы па дарозе ў выбарчы штаб. Гэта здарылася пасля таго, як 15 чэрвеня 2020 г. у выбарчыя камісіі было пададзена 120 000 подпісаў за вылучэнне Віктара Бабарыкі кандыдатам у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь.
На 19 чэрвеня 2020 г. колькасць пададзеных у выбарчыя камісіі подпісаў склала 283 000, штаб В. Бабарыкі паведамляў пра колькасць усіх паступіўшых подпісаў – 434 985.
20 чэрвеня В. Д. Бабарыка быў узяты пад варту. У гэты дзень яго прадстаўнік адвакат Максім Знак падаў поўны пакет дакументаў для рэгістрацыі Віктара Бабарыкі кандыдатам у Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь у Цэнтральную камісію.
14 ліпеня, калі Цэнтральная камісія разглядала гэту заяву і дакументы, Камітэт дзяржаўнага кантролю прэзентаваў інфармацыю пра нібыта незаконна атрыманыя прыбыткі В. Д. Бабарыкі ў 2019 годзе (у тым ліку пра тыя, якія пасля былі пастаўлены ў якасці хабару). Па гэтых матывах — «неадпаведнасці асобных сум прыбыткаў, паказаных Бабарыкам В. Д. у дэкларацыі [пра прыбыткі за 2019 год], фактычна змешчаным у яго ўласнасці прыбыткам» — Камісія і адмовіла ў рэгістрацыі В. Д. Бабарыкі ў кандыдаты ў Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь. Апроч гэтага, Камісія палічыла, што Бабарыка В. Д. скарыстаў замежную фінансавую дапамогу ў інтарэсах яго вылучэння кандыдатам у Прэзідэнты – тэхнічныя сродкі ААТ «Белгазпрамбанк».
Сродкі прававой абароны адносна дадзеных высноў В. Д. Бабарыка, знаходзячыся пад вартай, не змог скарыстаць, бо яго скаргі – адна, якая была пададзена яго адвакатам па даверанасці Максімам Знаёмы і іншая, скіраваная ім асабіста, — не былі разгледжаныя Вярхоўным Судом, які 16 ліпеня і 22 ліпеня 2020 г., адпаведна, адмовіў ва ўзбуджэнні па іх грамадзянскай справы.
Такім чынам, я выказала толькі факты, аб’ектыўную інфармацыю адносна тых падзей, якія папярэднічалі ўзбуджэнню крымінальнай справы і зняволенню пад разаб’ю Ў. Д. Бабарыка і наступствы гэтага для яго ўдзелу ў выбарчай кампаніі.
Дадзеныя факты сведчаць пра тое, што:
1) момант пачатку крымінальнага пераследу і зняволення пад варту В. Д. Бабарыкі выпаў на перыяд яго ўдзелу ў выбарчай кампаніі па выбарах Прэзідэнта Беларусі 2020 г. Ён быў затрыманы менавіта тым часам, як вынікі працы яго ініцыятыўнай групы цягам аднаго месяца прадэманстравалі, што ён не толькі набраў дастатковую колькасць подпісаў для рэгістрацыі ў якасці кандыдата ў Прэзідэнты, але і атрымлівае падтрымку значнага ліку выбарцаў;
2) крымінальны пераслед пачаты на фоне вострага палітычнага дыскурсу паміж дзеючым Прэзідэнтам А.Г. Лукашэнкам і В. Д. Бабарыкам, таксама намёкаў на замежнае фінансаванне кампаніі Ў. Д. Бабарыкі і простых абвінавачанняў яго ў «махлярстве» з боку Лукашэнкі А.Г.;
3) у выніку падавання матэрыялаў, якія сабраны органамі крымінальнага пераследу, у Цэнтральную камісію Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў, і якія ўтрымлівалі ў сабе здагадку пра атрыманне незаконнага і незадэклараванага прыбытку, што не было яшчэ расследавана і, тым больш, не ўстаноўлена судом, В. Д. Бабарыку было адмоўлена ў рэгістрацыі ў якасці кандыдата ў Прэзідэнты;
4) быўшы ўзятым пад варту В. Д. Бабарыка быў пазбаўлены доступу да ініцыятыўнай групы і сродкаў масавай інфармацыі, таму не меў магчымасці публічна адказаць на гэтыя абвінавачанні;
5) знаходзячыся пад вартай, В. Д. Бабарыка быў пазбаўлены магчымасці асабіста непасрэдна падаць скаргу на развязак Цэнтральнай камісіі, а падача такой скаргі яго адвакатам М. Знакам па даверанасці была прызнана Вярхоўным Судом неналежным спосабам абскарджання.
Паказанае настойліва наводзіць на думку, што крымінальны пераслед В. Д. Бабарыкі і яго зняволенне пад варту выкарыстоўвалася не для таго, каб ён паўстаў перад кампетэнтным органам па абгрунтаваным вінавачанні, а з той мэтай, каб выключыць яго ўдзел у выбарчым працэсе і перашкодзіць выразу яго думкі ў перадвыбарчы перыяд, пакараць за пэўную пазіцыю.
Менавіта такая выснова дапасуецца да пералічаных мною раней фактаў грубых парушэнняў яго права на прэзумпцыю невінаватасці і працэсуальных правоў, з якіх паходзіў і якімі суправаджаўся крымінальны пераслед. Дыскрэдытацыя В. Д. Бабарыкі як чалавека, кіраўніка аднаго з найбуйнейшых банкаў краіны і як прэтэндэнта на кандыдаты ў прэзідэнты, делегітымізацыя яго выбарчай кампаніі ў вачах грамадства знаходзіцца ў простай сувязі з распаўсюджаннем інфармацыі і публічных сцверджанняў пра вінаватасць В. Д. Бабарыкі, у тым ліку па фактах, якія пасля не былі пастаўлены ў яму па абвінавачанні і не пацвердзіліся. А парушэнне працэсуальных правоў істотна абмежавала магчымасці абараняцца ад крымінальных і публічных абвінавачанняў.
На думку абароны, істотнай акалічнасцю з’яўляецца тое, што незадоўга да пачатку судовага разбору па дадзенай справе А.Г. Лукашэнка заявіў 12.02.2021 на пасяджэнні Ўсебеларускага народнага сходу: «Усе парацца з нагоды Бабарыкі: ах, канкурэнт Прэзідэнта, пасадзілі! Ды пляваць я хацеў на такіх канкурэнтаў. У Турцыі ўласнасць панабудаваў. Тут асабнякі, ніхто так не жыве, як ён. Аўтамабілі, хаты, дзяцей уцягнуў у гэта, паадкрываў прадпрыемствы. Што вам яшчэ трэба? Я што, павінен спакойна на гэта глядзець?».
З прававога пункту гледжання, калі службовая асоба, якая прызначае (па пэўнай працэдуры) суддзяў, Генеральнага пракурора Рэспублікі Беларусь, старшыню Камітэта дзяржаўнага кантролю, старшыню Камітэта дзяржаўнай бяспекі, такім чынам, публічна пазначае сваё дачыненне да асобы і дзеянняў В. Д. Бабарыкі, а таксама сваё дачыненне да тых мер, якія да яго былі распачаты, — гэта больш чым сур’ёзны падвод паставіць пад сумненне аб’ектыўнасць і непрадузятасць дазнання, папярэдняга расследавання, пракурорскага нагляду. Гэта таксама можа падарваць упэўненасць у незалежнасці суда.
Такім чынам, усе паказаныя факты і зробленыя на іх падставе высновы пацвярджаюць тэзіс пра тое, што крымінальны пераслед В. Д. Бабарыкі мае мэты, якія адрозніваюцца ад афіцыйна заяўленых і пастаўленых крымінальным і крымінальна-працэсуальным законам, але абумоўлены дыскрымінацыйнымі матывамі па прыкмеце палітычных перакананняў. У сістэме агульнага права гэта завецца зламысным пераследам. У прававой сістэме Рэспублікі Беларусь дарэчы казаць пра абмежаванне правоў чалавека ў неправамерных мэтах, што забаронена артыкулам 5 Міжнароднага пакта пра грамадзянскія і палітычныя правы.
Неаб’ектыўнасць папярэдняга расследавання
На адсутнасць легітымных мэт паказваюць таксама некаторыя рысы крымінальнага пераследу. Прывяду толькі некаторыя прыклады.
З пісьмовых матэрыялаў справы праглядаецца тая манера, з якой праводзілася папярэдняе расследаванне, што часам не пакідала сумненняў у яго прадузятасці і неаб’ектыўнасці. На факты неналежных дзеянняў і паводзін следчага КДБ абарона паказвала ў сваіх скаргах у Генпракуратуру. Аднак такія скаргі перанакіроўваліся для разгляду ў КДБ, дзе належнай праверкі па іх не праводзілася.
Так падчас вочнай стаўкі паміж Бабарыкам В. Д. і Бадзеем К.Г. 8 ліпеня 2020 г. следчы Шпакаў П.В. дапусціў выказ, сэнс якога складаўся з тым, што ўсё «мы» (мабыць, удзельнікі следчага дзеяння) з’яўляемся выбарцамі і як выбарцы хацелі б пачуць паказанні В. Д. Бабарыкі, тым самым злучаючы пазіцыю абвінавачанага з яго статусам як прэтэндэнта ў кандыдаты ў Прэзідэнты (т. 2 л.д. 10- 17).
У судовым пасяджэнні даследавалася скарга абароны на парушэнне парадку правядзення следчага дзеяння, а менавіта: пры допыце В. Д. Бабарыкі 24 ліпеня 2020 г. следчы адмовіўся ўнесці ў пратакол допыту заяву падабароннага пра тое, што ён лічыць, што крымінальны пераслед абумоўлены ўдзелам у кампаніі па выбарах прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Следчы не дазволіў В. Д. Бабарыку ў поўным аб’ёме ўчыніць заўвагі ў пратакол па сканчэнню допыту і пасведчыў сваім подпісам толькі частку з іх (т. 2 л.д. 81-83).
У матэрыялах справы ёсць скаргі абароны на тое, што следчым праводзіліся гутаркі з В. Д. Бабарыкам ў СІЗА КДБ па-за парадкам, вызначаным КПК, і без запрашэння абаронцаў. Падчас такіх гутарак 16 ліпеня 2020 г. кіраўнік следчай групы дазволіў сабе суб’ектыўную негатыўную ацэнку дзеянняў абаронцаў В. Д. Бабарыкі, іх прафесійных якасцяў і дзеянняў падчас вядзення абароны, паказваючы, што яны няправільныя, неэфектыўныя і шкодзяць падабароннаму. 12 жніўня 2020 г. ён паведамляў, што В. Д. Бабарыка «задумаў гульню ў прэзідэнцтва» і што «гэта вылілася ў дэманстрацыі, дзе загінулі людзі», што зараз «зусім іншыя гульбішчы», ацаняў гэта як «дзяржаўны пераварот, што пацягнуў чалавечыя ахвяры», за якія В. Д. Бабарыка можа панесці адказнасць.
Ва ўмовах, калі В. Д. Бабарыка знаходзіўся ў фізічнай і інфармацыйнай ізаляцыі, асабліва ў перыяд, калі ён быў пазбаўлены магчымасці сустрэч з абаронцамі, паказанае не можа расцэньвацца інакш, як ціск з боку асобы, які праводзіць расследаванне, што забаронена ч. 3 арт. 18 КПК.
Дадзеныя факты абарона паказвала ў сваіх скаргах у Генеральную пракуратуру, якія былі ёю не разгледжаны, а скіраваны ў КДБ (т. 2 л.д. 184 — 186).
Камітэт дзяржбяспекі палічыў довады абаронцаў «надуманымі» і паведаміў, што паказаныя ў скаргах акалічнасці не пацвердзіліся. Аднак у матэрыялах справы адсутнічаюць звесткі, што па дадзеных скаргах праводзілася аб’ектыўная праверка, якая ўключае апытанне Бабарыкі В. Д.. Таму нельга прызнаць высновы, выкладзеныя ў адказах на скаргі, абгрунтаванымі, а довады, паказаныя ў скаргах, не аспрэчаны.
Яшчэ адзін прыклад: у пастанове пра адмову ў задавальненні хадайніцтва абароны пра змену меры спынення ў дачыненні В. Д. Бабарыкі ад 09.07.2020 як падстава адмовы прыведзена тое, што «В. Д. Бабарыка здзейсніў шэраг цяжкіх і асабліва цяжкіх злачынстваў» (т. 2 л.д. 53). З гэтага ўгледжваецца, што ўжо ў першы месяц расследавання следчы канстатаваў вінаватасць В. Д. Бабарыкі, а гэта значыць, што следства не разглядала іншых версій, чым здзяйсненне В. Д. Бабарыкам злачынстваў.
Гэта ўгледжваецца і з храналогіі расследавання. Так, 24 ліпеня 2020 г. В. Д. Бабарыку было падана абвінавачанне па ч. 3 арт. 430 КК, у якім было паказана, што ён нібыта стварыў кіраваную ўстойлівую групу з ліку службовых асоб ААТ “Белгазпрамбанк” для супольнай злачыннай дзейнасці і ў наступным кіраваў дзеяннямі паказанай групы, выказанымі ў сістэматычным атрыманні яе ўдзельнікамі ад суб’ектаў гаспадарання хабараў “за станоўчы развязак пытанняў, звязаных са заключэннем і выкананнем крэдытных і іншых дамоў” паміж ААТ “Белгазпрамбанк” і суб’ектамі гаспадарання, паказанымі ў абвінавачанні.
Аднак супрацоўнікі банка, якія бралі ўдзел у падрыхтоўцы і прыняцці развязкаў, якія датычылі якраз-такі пытанняў заключэння і выканання дамоў, былі дапытаныя органам расследавання толькі ў кастрычніку 2020 г.. Хоць менавіта гэтыя шматлікія сведкі з супрацоўнікаў банка – былыя і дзеючыя намеснікі старшыні кіравання, прадстаўнікі менеджменту сярэдняга звяна, крэдытныя эксперты, працаўнікі аддзелаў і ўпраўленняў банка — тлумачылі на папярэднім следстве і ў судзе, што пытанні заключэння і выканання дамоў вырашаліся ў ААТ «Белгазпрамбанк» у строгай адпаведнасці з лакальнымі прававымі актамі і на падставе эканамічнай мэтазгоднасці; праекты развязкаў рыхтаваліся супрацоўнікамі, на якіх ніхто з абвінавачаных не аказваў ніякага ўплыву; развязкі пра заключэнне крэдытных дамоў, пра змену іх умоў прымаліся калегіяльнымі органамі банка па працэдуры, у якой улічваліся думкі розных службаў; у банку існавала строгая сістэма кантролю, якая выключала б прыняцце нявыгадных для банка развязкаў ці лабіраванні чыіхсці інтарэсаў, іншых, чым інтарэсы банка. Прытым паказаныя сведкамі працэдуры пацвярджаюцца лакальнымі актамі банка.
Усе гэтыя паказанні наўпрост выключаюць тэзіс абвінавачання пра тое, што менавіта абвінавачаныя на чале з В. Д. Бабарыкам «станоўча развязвалі пытанні ў інтарэсах суб’ектаў гаспадарання». А гэта з’яўляецца вырашальнай умовай для кваліфікацыі хабару. Аднак да стаўлення падабароннаму ў абвінавачанне гэтага складу дадзеныя звесткі следствам не высвятляліся, а быўшы высветленымі, ніяк не знайшлі свайго адлюстравання ў высновах следства і абвінавачанні. Гэта сведчыць пра тое, што крымінальны пераслед быў скіраваны на падтрыманне адзінай версіі – вінаватасць.
Таксама выклікае пытанні змест абвінавачання, яго юрыдычныя недахопы і лагічныя памылкі.
Доказы і пытанні складу злачынства дэталёва разбяруць мае калегі. Я спынюся на найболей яркіх момантах, якія відочна дэманструюць адсутнасць злачынства.
Так, сцверджанне пра злачынную дзейнасць і кіруючую ролю В. Д. Бабарыкі ў арганізаванай злачыннай групе абвінавачанне выбудоўвае на шэрагу прэзумпцый пра наяўнасць у старшыні праўлення банка пэўных паўнамоцтваў: абавязковасць указанняў, права ўжываць дысцыплінарныя спагнанні, падаўжаць кантракты з намстаршамі, размяркоўваць паміж імі абавязкі, а таксама права вырашальнага голасу старшыняў калегіяльных органаў і інш.
Аднак, сама наяўнасць гэтых паўнамоцтваў законна для кіраўніка банка і яго калегіяльных органаў і не кажа пра тое, што гэтыя паўнамоцтвы выкарыстоўваліся супраць інтарэсаў службы і/ці ў злачынных мэтах. Калі мы сталі высвятляць гэтыя пытанні ў судовым паседжанні, то са сведчанняў абвінавачаных і сведкаў, без якога-небудзь вынятку, усталявалі:
- нікому з намеснікаў старшыні кіравання В. Д. Бабарыка не даваў указанняў дзейнічаць у інтарэсах якіх-небудзь кліентаў банка; іншыя супрацоўнікі зусім не атрымлівалі ад яго ніякіх указанняў;
- ніводны з дапытаных у судзе супрацоўнікаў банка не назваў ніводнага дысцыплінарнага спагнання, якое было б ужыта В. Д. Бабарыкам ці яго намеснікамі, тым больш у якіх-небудзь асаблівых мэтах;
- прызначэнне, падаўжэнне кантрактаў і размеркаванне абавязкаў паміж намеснікамі старшыні кіравання адпавядала іх кампетэнцыям, пацверджаным атэстацыяй Нацыянальнага банка, штогадовай унутранай ацэнкай вынікаў дзейнасці і накірункам, якія яны курыравалі, а гэтыя накірункі і іх лідары былі вызначаныя падчас інстытуцыйнага будавання банка (інжынірынг, пра што тлумачылі сведкі Антоні А.У., Комір Л.Г.) ;
- не было названа ніводнага выпадку, калі б старшыня праўлення на праўленні, старшыня КУАП на пасяджэнні КУАП ці старшыні крэдытных камітэтаў на іх пасяджэннях скарысталіся б правам вырашальнага голасу ці правам вынесці развязак пытання на праўленне. Наадварот, усе сябры калегіяльных органаў банка казалі пра тое, што гэтыя органы шляхам дэмакратычнага і адкрытага абмеркаванні імкнуліся да прыняцця абгрунтаваных развязкаў, да кансенсусу.
Такім чынам, здагадкі пра тое, што калі В. Д. Бабарыка меў паўнамоцтвы як старшыня праўлення ААТ «Балгазпромбанк», то ён імі скарыстаўся ў злачынных мэтах, не пацвердзіліся пэўнымі фактамі, і яны не могуць быць пакладзены ў падставу высноў у вінаватасці.
Таксама на ўзроўні гіпотэзы засталася версія пра нібыта падкантрольнасць В. Д. Бабарыку рахункаў названых у абвінавачанні замежных кампаній, з якіх нібыта атрымваліся хабары. Орган папярэдняга расследавання не расшыфраваў, што ўкладаецца ў панятак падкантрольнасці, аб’ектыўных дадзеных, што пацвярджаюць гэта, не пададзена. Наколькі можна зразумець, выснова пра нейкую «падкантрольнасць» зроблена толькі на падставе паказанняў некаторых абвінавачаных і сведкаў, якія даюць розную суб’ектыўную інтэрпрэтацыю таго, чаму яны лічылі замежныя кампаніі падкантрольнымі В. Д. Бабарыку. Але пэўна пра гэта ніхто з іх не ведае. Харлановіч паведаміў, што, па яго думцы, Бабарыка быў «фактычным уласнікам» замежных і «канчатковым бенефіцыярам» пералічаных і перададзеных грашовых сродкаў.
Але нават калі б мы выходзілі з гэтых суб’ектыўных меркаванняў, сфарміраваных у СІЗА КДБ, то не зразумелая логіка: калі замежныя кампаніі былі падкантрольныя Бабарыку і/ці фактычна належалі яму, і гэтыя кампаніі ўнеслі ў статутны фонд свае долі, а потым атрымлівалі дывідэнды ад прыбытку сумерна гэтым долям, то выходзіць, што і дывідэнды б фактычна належалі В. Д. Бабарыку. Тады калі гэта яго дывідэнды, якія нібыта зарабілі для яго падкантрольныя кампаніі, то як вытлумачыць тэзіс абвінавачання, што гэтыя грошы паступалі і перадаваліся яму ж у якасці хабару? І калі гэтыя грошы не належалі так званым хабарадаўцам Харлановічу, Герашчанку, Дабралёту, Марозаву (а яны самі казалі, што з уласных грошай нічога не выплачвалі), тое атрымліваецца, што замежныя кампаніі, падкантрольныя Бабарыку, плацілі Бабарыку ж хабары ў інтарэсах беларускіх кампаній? То бок, па сэнсе абвінавачання, хабарадавец і хабарнік супадаюць у адным твары. Гэта юрыдычны нонсэнс. Але паўтараю, што гэта толькі здагадкі, якія нічым не даказаны.
І яшчэ адзін незразумелы момант: ні «хабарнікі», ні «хабарадаўцы» не могуць вытлумачыць, за што ж канткрэтна і чаму нібыта перадаваліся хабары. У абвінавачанні ўвесь час паўтараецца «за супрацоўніцтва з банкам». Але мы ўжо казалі пра тое, што супрацоўніцтва кліентаў з банкам ад асобных службовых асоб банка не залежыць.
У банку існавала сістэма стрыманняў і проціваг, якая выключала лабіраванне інтарэсаў асобных кліентаў (пра гэта растлумачыў сведка Кір’янаў К.А., дзеючы намеснік старшыні праўлення банка). І ў судзе не адзін раз прагучала, што банк быў зацікаўлены ў гэтых кліентах, ТАА «Актыўлізінг» і ТАА «Прыватлізінг», а таксама ў працы з «Прававым дыялогам» і «Сістэмамі апрацоўкі інфармацыі» — не менш, калі не больш, чым яны самі, таму што ад крэдытавання гэтых кліентаў банк атрымліваў істотны прыбытак, а іншыя формы супрацоўніцтва (працэсінгавыя, юрыдычныя паслугі) дазвалялі банку эканоміць немалыя рэсурсы. Што да праекта Delay, то гэты праект быў рэпутацыйна пераможным для банка як з пункту гледжання нарошчвання кліенцкай базы, гэтак і ў вачах акцыянераў як інавацыйны і прыбытковы прадукт.
Таму, нават нягледзячы на прызнанне абвінавачання, быўшы спытанымі шмат разоў, ні Кузьміч, ні Дабралёт, ні Ільясюк, ні Шабан, ні Бадзей, ні Задойка не сказалі, што яны выконвалі свае заданні ў банку пад умовай нейкай узнагароды ад так званых «хабарадаўцаў» і не сказалі, што дзейнічалі ў чыіх-небудзь інтарэсах, апроч банка. Пры гэтым яны проста згаджаюцца з абвінавачаннем, у якім паказана, што яны «мелі намер на атрыманне незаконнай грашовай узнагароды ад беларускіх суб’ектаў гаспадарання». Такім чынам, у абвінавачанні яшчэ адна юрыдычная памылка: хабарадавец – юрыдычная асоба, чаго ў крымінальным праве быць не можа.
Так званыя «хабарадаўцы» Кабяк, Харлановіч, Герашчанка, Марозаў таксама не змаглі выразна адказаць на пытанне, чаму яны перадавалі грошы Дабралёту, Кузьмічу, Бадзею.
Кабяк паказаў, што ў адваротным выпадку супрацоўніцтва з банкам магло б спыніцца і «тэставаць» ён не хацеў, але ў выніку чыіх дзеянняў і як яно б спынілася, вытлумачыць не мог. Наадварот, кажучы пра тое, што калі яго кампанія сабралася скараціць крэдытаванне ў банку, Кузьміч прасіў не рабіць гэтага, бо «банк павінен зарабляць». І сапраўды, асобныя супрацоўнікі банка (прыкладам, дарадца Кузьміча Сарана, дырэктар дэпартамента карпарацыйнага бізнесу ў інкрымінаваны перыяд, цяпер — намеснік старшыні праўлення Важдаеў, былы намстарш прашлення Дзяковіч, дый сам Кузьміч), паказвалі што ўтрыманне плацежаздольнага кліента – гэта першачарговае заданне, страта значнага кліента разглядалася як НЗ, рэпутацыйная рызыка .
Харлановіч і Герашчанка казалі, што адмова ад перадачы грошай, у іх разуменні, мог пацягнуць спыненне крэдытавання і скасаванне дамоў. Марозаў жа зрабіў выснову, што «без перадач больш нічога не будзе». Але пры гэтым яны ж сцвярджалі, што ніхто з менеджараў банка ім гэтага не казаў, такіх умоў не высоўваў, і яны не ведаюць, якім чынам, у выніку чыіх дзеянняў гэтыя іх асцярогі маглі б быць рэалізаваныя: якія маглі паўстаць праблемы ў крэдытаванні і хто і чаму б скасаваў дамову з кіраванымі імі кампаніямі.
То бок ізноў мы бачым нічым не пацверджаныя здагадкі, а хутчэй, адсутнасць у гэтых словах праўды.
Якія ў выніку, з паказанняў асоб, што прызналіся ў здзяйсненні злачынстваў, мы разумеем толькі тое, што тыя, хто назваў сябе хабарнікамі, нібыта атрымлівалі ўзнагароду за тое, што сумленна і кампетэнтна выконвалі сваю працу ў банку. А тыя, хто назваў сябе хабарадаўцамі, нібыта пералічвалі і перадавалі грашовыя сродкі (прытым, не свае) – за тое, што прыносіла банку прыбытак.
Вось да чаго мы прыйшлі. І ў гэтым няма нават намёку на склад злачынства, на логіку і цвярозы розум. Такім чынам, у паданым абвінавачанні крымінальны закон гэтак шырокім і непрадказальным чынам вытлумачаны і ў крымінальным пераследзе ўжыты ў адвольным парадку, што можна казаць пра надуманасць злачыннага характару гэтых інкрымінаваных дзеянняў.
Насамрэч прырода стасункаў банка і беларускіх суб’ектаў гаспадарання, гэтых суб’ектаў і іх замежных заснавальнікаў не з’яўляецца злачыннай і ніколі не ўкладалася ў паняцце хабару. Менеджары банку ніколі не дамаўляўся пра злачынную дзейнасць ні самастойна, ні унутры праўлення ці іншых калегіяльных органаў і не ажыццяўлялі яе. Ніякія грашовыя ўзнагароды не перадаваліся і не пералічваліся ў якасці хабараў за станоўчы развязак пытанняў, што ўваходзяць у кампетэнцыю службовых асоб банка.
Прырода ўключэння ў склад беларускіх кампаній замежных заснавальнікаў, пераліку дывідэндаў і разлікаў за долі гэтых кампаній носіць выключна эканамічны характар, які падчас расследавання і абвінавачання не даследаваўся і катэгарычна абвяргаўся, нягледзячы на тое, што менавіта пра гэта казалі большасць абвінавачаных у сваіх першапачатковых сведчаннях.
Бок абвінавачання як адзін з асноўных аргументаў высоўвае тое, што абвінавачаныя (апроч Бабарыкі) і сведкі «прызналі сваю віну і далі паслядоўныя сведчанні».
Але сам факт прызнання віны нічога не значыць пры адсутнасці ў іх дзеяннях складу злачынства. А наколькі іх сведчанні паслядоўныя – вялікае пытанне. Калі Кузьміч адны і тыя ж акалічнасці напачатку выніку апісвае як эканамічныя адносіны ў бізнесе, а пасля часу, праведзенага ў СІЗА КДБ, пасля кансультацый, як ён сказаў, «са следчымі», кліча іх хабарам, нельга пагадзіцца, што гэта паслядоўнасць.
У судовым пасяджэнні, апроч «кансультавання» са следствам і пазапрацэсуальных гутарак, мы пачулі і іншую інфармацыю, якая старанна хаваецца, але нават у малых колькасцях не тое, што кажа, але крычыць сама за сябе. Мы пачулі ўрыўкі гісторый пра чалавечыя трагедыі і прыніжэнні ў той час, як фарміравалася паказанні, якія пададзены суду:
- рэальная пагроза жыццю з прычыны спынення лячэння Задойкі ў выніку яго зняволення пад варту;
- шпіталізацыя падчас затрымання Шабана, які ў гэты ж дзень быў усё ж вернуты ў ДФР, а потым паселены ў СІЗА КДБ,
- мы прагледзелі відэа зневажальнага допыту Ільясюка;
- пазналі тое, што на першапачатковым этапе расследавання пад варту быў узяты не толькі сам Дабралёт, але і яго дачка,
- не кажучы пра тое, што былі разбураны сямейныя сувязі, бізнесы, кар’еры.
Пры такіх умовах і калі ўсё, хто выкрывае В. Д. Бабарыку, знаходзяцца ў СІЗА КДБ, а значыць, ва ўладзе і пад кантролем КДБ, у наяўнасці больш чым істотныя сумненні ў доказах абвінавачання ў выглядзе прызнавальных паказанняў.
Давайце паглядзім, што мы даведаліся б з крымінальнай справы, калі б абвінавачанне не абапіралася на гэту «царыцу доказаў». З дакументаў і паказанняў тых сведкаў, якія знаходзяцца на свабодзе, таму могуць свабодна выкладаць вядомыя ім факты, не пераследуючы ніякай іншай мэты, чым чым сказаць праўду, мы даведаліся, што В. Д. Бабарыка, старшыня праўлення ААТ «Белгазпрамбанк» і яго намеснікі паспяхова цягам многіх гадоў кіравалі банкам. Што ўсе яны былі прафесійныя і кампетэнтныя, прызначаныя на пасаду ў адпаведнасці з належнымі працэдурамі, якія ўключалі і атэстацыю ў Нацбанку Беларусі. Што рашэнні пра заключэнне дамоў з кліентамі, пра якія ідзе гаворка ў абвінавачанні, прымаліся выключна ў інтарэсах банка, а рашэнні пра заключэнне крэдытных дамоў – у прынцыпе калегіяльныя, на падставе зняволенняў адпаведных службаў. Што ніхто з абвінавачаных інтарэсаў беларускіх гаспадарчых грамадстваў не лабіраваў, на прыняцце развязкаў і здзяйсненне дзеянняў у дачыненні гэтых кліентаў іншымі супрацоўнікамі банка не ўплываў. Што супрацоўніцтва з гэтымі кліентамі прыносіла банку прыбытак, а кампаніі развіваліся, развіваючы пры гэтым пэўныя сектары эканомікі. Што ў гэтых кампаній былі заснавальнікі, у тым ліку замежныя, якія атрымлівалі дывідэнды з прыбытку. Што развязкі пра выплату гэтых дывідэндаў адпавядалі законным працэдурам. Што змяняліся ўласнікі замежных кампаній, ажыццяўляліся пэўныя ўзаемаразлікі.
І так было доўгі час. Бізнесы развіваліся, банк квітнеў, людзі будавалі свае жыцці і кар’еры, шанавалі сябе, іншых, і іх усе шанавалі. Але ў адзін момант усе змянілася, і сталі казаць: «так гэта ж злачынная дзейнасць, гэта ўсё Бабарыка, гэта ён арганізаваў і кіраваў ёю, гэта яму належаць замежныя кампаніі, іх долі ў беларускіх кампаніях, і ён жа ад гэтага атрымліваў і размяркоўваў хабары».
Гэта нагадвае казку пра ката ў ботах. Калі ехаў кароль і пытаў «а чые гэта палі?», а людзі адказвалі: «маркіза Карабаса»; «а чые гэта сенажаці» — «маркіза Карабаса». А насамрэч гэта было не яго, і ніякага маркіза Карабаса не было. А чаму ён людзі так казалі? Таму што да гэтага прабег кот у ботах і сказаў: «кажыце так, інакш я вас у парашок сатру».
Вяртаючыся да нашай справы, адказ на пытанне – чаму «канцэпцыя» змянілася ў адзін момант? — знаходзіцца на пачатку маёй гаворкі і ў пазіцыі В. Д. Бабарыкі: крымінальны пераслед і зняволенне пад варту яго, яго блізкіх, сяброў і былых калегаў скарыстана не для мэт рэальнага раскрыцця злачынства, доказу вінаватасці ці абгрунтавання невінаватасці, то бок не для мэт крымінальнага права і крымінальнага працэсу, а стала прыладай дыскрымінацыі па матыве палітычных перакананняў і сродкам выключэння Віктара Бабарыкі з выбарчага працэсу.
Мяркую, што я прывяла досыць аргументаў, што абгрунтоўваюць гэту пазіцыю, і наяўнасць разумных сумненняў ў абгрунтаванасці і законнасці паданага абвінавачання напавідоку. А менавіта наяўнасць разумных сумненняў у абвінавачанні – падстава для апраўдальнага прысуду ў прававой дзяржаве.
Далучаюся да аргументаў калегаў.
На заканчэнне хачу проста працытаваць з Кодэкса гонару суддзі Рэспублікі Беларусь (дакумент, які напісаны ў добрай юрыдычнай тэхніцы, таму што складаўся самімі суддзямі, і ён не змяняўся з 1997 года): «У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь суддзя незалежны і падначальваецца толькі закону. Ніякія спасылкі на «найвышэйшую справядлівасць» і мэтазгоднасць, чые-небудзь інтарэсы і іншыя акалічнасці не могуць прызнавацца прыярытэтнымі ў адносінах да Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і іншым прынятым у адпаведнасці з ёй актам заканадаўства» (артыкул 2).
Прашу:
Віктара Дзмітрыевіча Бабарыку апраўдаць за адсутнасцю ў яго дзеяннях складу злачынства;
у адпаведнасці з артыкулам 463 Крымінальна-працэсуальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь прызнаць яго права на пакрыццё шкоды, прычыненай незаконнымі дзеяннямі органа, што вядзе крымінальны працэс, уключаючы права на пакрыццё маёмаснай, фізічнай шкоды, выдаленне наступстваў маральнай шкоды, прычыненых В. Д. Бабарыку ў выніку затрымання, утрымання пад вартай.
у адпаведнасці з часткамі 4 і 5 артыкула 33 КПК Рэспублікі Беларусь вынесці прыватныя вызначэнні ў адрас Камітэта дзяржаўнага кантролю, Камітэта дзяржаўнай бяспекі, Генеральнай пракуратуры, Нацыянальнай тэлерадыёкампаніі, ЗАТ «Другі нацыянальны тэлеканал» на парушэнні правоў В. Д. Бабарыкі, уключаючы прэзумпцыю невінаватасці, права на абарону, права на зварот у суд, а таксама парушэнні закона, дапушчаныя пры вытворчасці дазнання, папярэдняга следства, пры ажыццяўленні пракурорскага нагляду, на якія звярнула ўвагу абарона.
« » ______________ 2021 г. адвакат Наталля Мацкевіч
